(KTSG) – Ngày 18-11 năm nay đánh dấu 100 năm ngày qua đời của Marcel Proust – một trong những tác giả vĩ đại của văn chương thế giới. Nhiều sự kiện được tổ chức ở Pháp và một số nơi khác để tưởng nhớ ông, như lễ hội “Le Festival Proust” kéo dài một tuần ở Paris, hay một loạt sự kiện sẽ diễn ra trong “Tuần lễ Proust” ở Canada.
Đây cũng là dịp để độc giả tìm đọc lại Proust, một trong những tiểu thuyết gia vĩ đại nhất của thế kỷ 20, bên cạnh Franz Kafka và James Joyce – những cái tên đã tạo ra những bước ngoặt trong viết tiểu thuyết.
Tôi đọc Proust năm 17 tuổi và 50 năm sau thì tiếp tục nghiền ngẫm Proust. Đó quả là một thời gian dài để đi “Tìm lại thời gian đã mất” (A la Recherche du Temps Perdu là tựa của tác phẩm nổi tiếng nhất của Proust, dịch sang tiếng Anh là In Search of Lost Time).
Tôi tìm lại Proust sau ngần ấy thời gian bởi trên thực tế, Proust đã đi vào cõi bất tử văn chương cùng với trường thiên A la Recherche du Temps Perdu(*) – tiểu thuyết dài nhất trong lịch sử văn chương nhân loại với 3.200 trang. Câu dài nhất trong đó lên đến 856 chữ, ai “nuốt” được số chữ này trong một lần thì người đó phải là một nhà vô địch marathon!
Proust đã phá vỡ các quy ước viết tiểu thuyết kiểu như cốt truyện tập trung, các nhân vật chính hoạt động một cách tích cực… Thay vào đó, câu chuyện của Proust được kể từ nhiều khía cạnh khác nhau, tất cả như xảy ra cùng một lúc. A la Recherche du Temps Perdu là một tác phẩm không dành cho những người thích sách mì ăn liền.
Dịch giả Đặng Thị Hạnh từng bày tỏ một cách ngược đời: “Tôi hy vọng sách sẽ… không có nhiều người đọc ở Việt Nam”. Còn “Cuốn sách cấm độc giả dễ dãi” là câu nói của dịch giả Dương Tường.
Cá nhân tôi đã hai lần đọc nguyên tác ở hai thời điểm khác nhau của cuộc đời nên sự nhìn nhận về tác phẩm ở mỗi thời điểm cũng khác nhau. Thuở 17 thì đã xa quá rồi, chẳng còn nhớ gì nhiều, nhưng ký ức nóng hổi của lần nghiền ngẫm gần đây thì vẫn còn vương vấn. Đọc theo cách nào đó, tác phẩm của Proust không khó đọc lắm đâu, dù nó chắc chắn không phải dành cho nhiều người, nhất là với những người “đọc lướt” trong thời đại kỹ thuật số.
Văn phong của Proust có phần phức tạp, phải cần đến nhiều tuần để đọc. Nhưng rồi người đọc có thể sẽ thích sự dày đặc chi tiết của tiểu thuyết. Điều quan trọng khi đọc Proust có lẽ là nên đọc thẳng vào tác phẩm, không nên cố tìm cách hiểu nghĩa, mà là để thưởng thức và suy ngẫm.
Tiểu thuyết của Proust là một tự truyện, viết theo phong cách dòng ý thức. Cách này được dùng để nắm bắt quá trình suy nghĩ của nhân vật một cách hiện thực nhất, thường đó là một cuộc độc thoại nội tâm, đôi lúc còn hơn thế.
Phong cách độc đáo này bắt chước cách thức hoạt động phi tuyến tính của não bộ con người, dùng nhiều liên kết tự do, sự lặp lại, những cảm giác tìm ra được; cú pháp và dấu câu cũng khá kỳ lạ hoặc thậm chí không tồn tại.
Ngoài Proust còn có một số tác giả khác cũng viết với phong cách này, như Dorothy Richardson, William Faulkner, James Joyce, Virginia Woolf, Samuel Beckett, Toni Morrison, Fyodor Dostoyevsky, và cả Leo Tolstoy.
Bảy tập của À la recherche du temps perdu là một cuốn sử thi của ký ức. Tựa của nó như “manh mối” cho chủ đề chính của toàn bộ tiểu thuyết: tìm lại thời gian đã mất. Tiểu thuyết lần theo bước chân người kể chuyện tên Marcel, tức Proust. Anh ta cố nhớ lại thật nhiều những ký ức thời thơ ấu, bên cạnh đó là bệnh tình và suy nghĩ về cái chết. Rồi những mối quan hệ sau này với những người đã ảnh hưởng đến anh ta cũng được đưa vào tác phẩm.
(*) Tập 2 của A La Recherche du Temps Perdu từng được dịch ra tiếng Việt. Đó là À l’ombre des jeunes filles en fleurs, được hai người dịch: Nguyễn Trọng Định dịch là Dưới bóng những cô gái tuổi hoa, in năm 2006, tái bản hai năm sau đó. Còn Dương Tường thì dịch thành Dưới bóng những cô gái đương hoa, in năm 2018. Tập 1 – Du côté de chez Swann cũng từng được dịch ra tiếng Việt: Bên phía nhà Swann, in năm 2014. Có đến bốn người dịch: Đặng Thị Hạnh, Lê Hồng Sâm, Dương Tường và Đặng Anh Đào.
Để tập trung vào chủ đề duy nhất là ký ức, Proust phải nhớ lại quá khứ một cách khá chi tiết. Do vậy, tác phẩm của ông được viết trong khoảng thời gian dài, bắt đầu vào tháng 9-1898 và kết thúc vào tháng 5-1919 (theo báo Le Figaro).
Có thể chia A La Recherche du Temps Perdu thành ba phần. Phần đầu, Proust kể chuyện chính mình – một thanh niên học tại một ngôi trường ưu tú ở thị trấn Combray, gần Paris. Anh cũng làm thêm bằng một công việc thú vị ở một thư viện.
Phần hai là khi nhân vật chính đang làm việc tại một nhà máy cũng tại Combray, anh gặp và yêu một thiếu nữ và anh dành nhiều thời gian để viết thư cho cô. Phần ba bắt đầu khi anh được biết và kể ra những mất mát của bạn mình, và Thời gian tìm lại là tập cuối, trong đó tác giả giải thích động lực thúc đẩy mình viết ra tác phẩm cực kỳ dài này.
Bạn đọc có thể thấy rõ chất “hồi ức”, như trong một trích đoạn được cho là nổi tiếng nhất của tác phẩm khi Proust viết về bánh madeleine (từ trang 118 đến trang 123). Proust từng ăn thứ bánh này thuở nhỏ và nó để lại nhiều kỷ niệm trong tâm tưởng nhà văn. Không chỉ diễn đạt về mùi, vị, những gợi nhớ thời thơ ấu với “bánh của hồi ức”, Proust còn cho thấy ký ức khiến hiện về những cảm xúc xa xưa, thậm chí là được giấu kín trong lòng…
A La Recherche du Temps Perdu đã được dịch ra nhiều thứ tiếng và xuất bản tại hơn 120 quốc gia. Phiên bản gần đây nhất của nó được xuất bản vào tháng 9-2020 bởi Gallimard, một nhà xuất bản lừng danh ở Pháp.
Proust chưa bao giờ ngừng gây kinh ngạc và ám ảnh người đọc. Gần đây, một số tác phẩm khác của tiểu thuyết gia vĩ đại này đã được xuất bản và sắp tới có lẽ cũng vậy. Theo trang mạng “dusoleil.leslibrairies.ca”, đó là “Bảy mươi lăm tờ bản thảo cùng những bản thảo chưa xuất bản khác” cũng của Gallimard xuất bản vào tháng 3-2021. Và “Toàn bộ thư từ của Marcel Proust” mà một nhà xuất bản lừng danh khác là Plon dự kiến sẽ xuất bản vào tháng 12 tới đây.